حکیمه سقای بی‌ریا: ارتباط میان زائران
اربعین، دارای دو عنصر مهم است، یکی پاسداشت امام حسین (ع) و قیام عاشورا و دیگری
امید به ظهور امام زمان (عج)، از این رو اربعین پیوند میان گذشته و آینده شیعیان
است و این همان پیامی‌ست که باید به جهانیان رسانده شود.
به گزارش روابط عمومی دفتر مطالعات و
برنامه‌ریزی رسانه‌ها- اربعین به‌عنوان یکی از مناسک بزرگ شیعیان جهان شناخته می‌شود
و هر ساله جمع عظیمی از مشتاقان امام حسین (ع) را گرد هم می‌آورد. ابعاد این
گردهمایی حماسی، از منظر سیاسی، فرهنگی و اجتماعی بسیار گسترده است و بابت همین
موضوع انتظار می‌رود که چنین رویدادی اگر در صدر اخبار جهان قرار نگیرد، دستکم
پوششی خبری در حد اهمیت و گستردگی خود داشته باشد.
بررسی نحوه پوشش خبری رویداد اربعین و بازتابی
که در سطح رسانه‌های جهانی دارد، موضوع محوری وبیناری بود که از سوی دفتر مطالعات
و برنامه‌ریزی رسانه‌ها در تاریخ 12 شهریور 1402
برگزار شد. در این وبینار دو زبانه که به انگلیسی و عربی برگزار شد، ضمن بررسی
بازتاب خبری اربعین در رسانه‌های غربی، این موضوع از سوی چند تن از متفکرین جهان
عرب نیز واکاوی شد تا به چگونگی پوشش خبری این رسانه‌ها از اربعین حسینی پرداخته
شود.
نخستین سخنران این
وبینار نیم‌روزه، حکیمه سقای بی‌ریا، عضو هیئت علمی دانشکده معارف و
اندیشه اسلامی بود که سخنرانی خود را به زبان انگلیسی و برای مخاطبان این حوزه
ارائه کرد. بی‌ریا در ابتدای اظهارات خود ضمن اشاره به رویداد باشکوه راهپیمایی
اربعین که هر ساله با شکوه و عظمت بیشتری انجام می‌شود و میلیون‌ها زائر را به سوی
خود می‌کشاند، گفت: در زمینة نحوة انعکاس خبری و بازنمایی این رویداد مذهبی باید
به چند سؤال توجه داشت. نخست آنکه آیا کل جهان شاهد این راهپیمایی عظیم هستند؟ آیا
می‌دانند این مراسم به چه منظور برگزار می‌شود؟ در مواجهه با چنین سوالاتی‌ست که
نقش رسانه برای معرفی عظمت این رویداد مشخص می‌شود.
این عضو هیئت علمی دانشگاه تهران، پیش از
آنکه به سراغ تعریف و توصیف فضای رسانه‌ای بین‌الملل در خصوص بازتاب رویداد
اربعین برود، افزود: قبل از اشاره به اهمیت بازتاب اربعین در رسانه‌های بین‌المللی
باید این نکته را در نظر داشته باشیم که اصولاً منظور از رسانه‌های بین‌المللی
چیست؟ آیا منظور همان شبکه‌های غربی‌اند؟ آیا از آن‌ها انتظار داریم که نسبت به
پوشش اخبار اربعین اقدام کنند؟ و بالاخره اینکه منظورمان از پوشش خبری چیست و چه
توقعی از رسانه‌های غربی در این خصوص داریم؟
سقای بی‌ریا با چنین مقدمه‌ای به سراغ
اهمیت درک فضای رسانه‌ای اخبار رفت تا بر این مبنا از پوشش خبری رسانه‌های غربی
سخن بگوید. او در این خصوص گفت: خبرگزاری فرانس‌پرس فعالیت خود را از سال 1835
آغاز کرد، رویترز در سال 1851 آغاز به کار نمود و آسوشیتدپرس نیز در سال 1848 وارد
حوزه خبری شد. این خبرگزاری‌ها همواره برای ثبات حکومت‌هایی که زیر نظر آن‌ها بوده‌اند،
تلاش می‌کردند و امروزه نیز با پیشرفت ابزارها و روش‌های رسانه‌ای، هنور زیر سایه
و تحت خدمت دولت‌های خود قرار دارند. همین مسئله تعیین‌کننده مصلحت آن‌ها در
عملکرد است و طبیعی‌ست که متناسب با آن اخبار جهان را پوشش می‌دهند.
این پژوهشگر حوزه ارتباطات ادامه داد:
اخبار منعکس‌شده از سوی همین خبرگزاری‌ها و نحوة عملکرد آن‌ها در طی سال‌ها، پدیده‌ای
چون اسلاموفوبیا را شکل داد و به آن دامن زد. به این ترتیب در شرایطی که آن‌ها بر
اساس پوشش و انعکاس خبری مخالف اسلام عمل کرده‌اند، نمی‌توان توقع داشت تا به
بازتاب اخبار و گزارش‌های مربوط به اربعین دست بزنند. برای همین اخبار مرتبط به
رویداد اربعین، چنانچه در این دست رسانه‌ها انعکاس یابد، محدود به موضوعاتی کلی
نظیر میزان جمعیت می‌شود و مسائلی چون توضیح دقیق این مسیر و جزئیات مراسم، هرگز
بازتاب رسانه‌ای نخواهند داشت و مفهوم اصلی نهضت امام حسین (ع) در این رسانه‌ها
مغفول می‌ماند.
سقای بی‌ریا همچنین با اشاره به تلاش
عراق برای پوشش خبری این رویداد مذهبی و شیعی گفت: در حال حاضر دولت عراق تمام
تلاش خود را صرف کرده است تا با حضور خبرنگاران بین‌المللی و صدور مجوز لازم برای
فعالیت 600 خبرنگار، مسیری را طی کند که اهداف اربعین و پیام آن، به‌درستی به
مخاطبان جهان ارائه شود.
او در ادامه با توجه به گسترش رسانه‌های
اجتماعی و شکل‌گیری مفهوم شهروندـ خبرنگار اضافه کرد: از آنجایی که راهپیمایی
اربعین حاصل تجمع و حضور گسترده افراد انسانی‌ست، از ظرفیت همین افراد می‌توان در
راستای پوشش اخبار اربعین بهره جست.
سقای بی‌ریا در ادامة سخنرانی خود به دو
عامل مهم در گسترش فرهنگ اربعین اشاره کرد و اظهار داشت: در راستای گسترش فرهنگ
اربعین دو نکته حائز اهمیت است، یکی ولایت‌مداری و دیگر ارتباط میان زائرین که از
کشورهای مختلف به راهپیمایی پیوسته‌اند. ارتباط میان زائران اربعین، دارای دو عنصر
مهم است، یکی پاسداشت امام حسین (ع) و قیام عاشورا و دیگری امید به ظهور امام زمان
(عج)، از این رو اربعین پیوند میان گذشته و آینده است و این همان پیامی‌ست که باید
به جهانیان رسانده شود.
درس‌هایی از سلوک و عرفان که در رسانه
نمی‌گنجد
سخنران بعدی این وبینار کاظم حمادی
الحلفی، استاد دانشگاه المستنصریه عراق بود که به این رخداد عظیم شیعی از منظر
فرهنگی پرداخت و سپاس از بازتاب آن در رسانه‌های عراق سخن گفت.
حمادی در ابتدای سخنرانی خود ضمن اشاره
به گستردگی ابعاد راهپیمایی اربعین اظهار داشت: پوشش خبری و رسانه‌ای همه ابعاد
رخداد اربعین به‌سادگی قابل دسترسی نیست و مستلزم تلاش بسیار است. شخصاً بر این
باورم که رسانه نمی‌تواند با مفاهیمی کلی که در اطلاع‌رسانی درگیر آن‌هاست، ظرایف
و به‌تبع فلسفه این رویداد را منعکس کند.
این استاد دانشگاه در ادامه و برای تبیین
وضعیت رسانه‌های عراقی در انعکاس اخبار اربعین افزود: رسانه برای تبیین نقش اربعین
در جامعه شیعیان جهان می‌تواند بر روابط میان زائرین متمرکز شود؛ چراکه این روابط
و حس مشترک میان زوار، محدود به پیاده‌روی و خستگی راه نیست، بلکه روشی‌ست برای
استحکام روابط و تبادل فرهنگی، میان آن‌هایی که از همه کشورهای دنیا برای زیارت،
حضور پیدا می‌کنند.
این پژوهشگر عراقی افزود: شیوه فعالیت
خادمان و عشقی که نسبت به انجام کار خود دارند، مثال‌زدنی‌ست و می‌تواند به یک
جریان و سپس الگو در راستای تحکیم روابط میان خادمان و زائران بدل شود. توجه به
جوانان در طی مسیر نیز اهمیت ویژه‌ای دارد، چرا که این مسیر، بستری مناسب برای
انتقام مفاهیم اخلاقی و تربیتی به این نسل است.
حمادی اضافه کرد: اربعین نخستین تجمع
مسالمت‌آمیز میلیونی در جهان است و همین مسئله می‌تواند آن را به یک فرصت و سرچشمه
برای ایجاد تغییر و تحول در ابعاد اخلاقی و فرهنگی بدل سازد. علاوه‌بر این چنین
تجمعی با وجود زائرانی از سراسر جهان، درس‌هایی برای سلوک و عرفان فراهم می‌سازد
که نمی‌توان آن‌ها را به‌سادگی و با روش‌های معمول، در رسانه گنجاند.
حمادی در پایان خاطرنشان کرد: چنانچه
اشاره شد، نمی‌توان اربعین را در رسانه، محدود و با آن مختصر ساخت؛ چون تأثیر این
رویداد فراتر از یک منطقه و کشور است و در همة زمینه‌های اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی
و حتی روحی و روانی، جهان را درگیر کرده
است؛ لذا این مسیر می‌تواند مسیر تغییر و تحول ما تلقی شود.
اربعین، صدایی برای دنیای بدون جنگ
محمد کریم الدفاعی، استاد روابط بین الملل
دانشگاه النهرین عراق، سومین سخنران این وبینار بود که به توصیف و تحلیل وضعیت
رسانه‌ای جهان در حوزه انعکاس اخبار و گزارش‌های اربعین پرداخت و با توصیف جایگاه
آن در میان شیعیان، بر ضرورت بهره‌گیری از رسانه‌ها در بزرگداشت این رویداد تأکید
کرد. او در این باره گفت: تأثیر زیارت اربعین، تأثیری فردی نیست و ابعاد آن بر همه
جامعه و حتی کل جهان، اثرگذار است. این تجمع میلیونی که سالانه خیل مشتاقان را
روانة شهر کربلا می‌کند، ابعاد دینی، اجتماعی و فرهنگی فراوانی دارد. مهمترین شعار
و پیام این رخداد میلیونی، رساندن این صدا به جهانیان است که ما جهانی بدون جنگ می‌خواهیم.
این پژوهشگر عراقی ضمن اشاره به اثرگذاری
سیاست‌های جهانی بر بازتاب رسانه‌ای این رخداد گفت: در حوزه دینی، زیارت اربعین
دربرگیرنده تاثیرات روحی و روانی ویژه‌ای بر زائران است که به آن‌ها حس سبکباری می‌بخشد.
از منظر اقتصادی نیز با توجه به امنیت موجود در عراق و وضعیت اقتصادی این کشور،
اربعین بستری کاملاً مردمی دارد و هزینه خدماتی که در آن ارائه می‌شود، بر عهده
مردم است؛ این درحالی‌ست که رویدادی با این عظمت اگر در کشور دیگری رخ می‌داد،
حتماً نیازمند تخصیص بودجة دولتی بود، اما در عراق خدمت مردم به مردم رخ می‌دهد.
این استاد دانشگاه افزود: روابط میان
زائران کشورهای مختلف که در مسیر زیارت اربعین رخ می‌دهد، فرصتی برای تبادل فرهنگی
و اجتماعی‌ست. اربعین، پیام زندگی مسالمت‌آمیز و روابط مشترک را میان زائران در
وهله اول و سپس انسان‌های جهان اشاعه می‌دهد؛ پیامی که بهترین راه حل برای
کنارگذاشتن مشکلات و سوءتفاهم‌هایی‌ست که میان حکومت‌ها شکل گرفته و باعث دوری
انسان‌ها از یکدیگر شده است. زیارت اربعین، ارتباط بنده با خدای خود است و این
مسیر، پیام‌های انسانی، عدالت‌محور، مبارزه با خشونت و نظایر آن را در خود دارد.
الدفاعی خاطرنشان کرد: بخش دیگری از فعالیت‌های
ارتباطی که در این مسیر شکل می‌گیرد، به ارتباط و گفت‌وگوی بین مذاهب مربوط می‌شود.
از آنجایی که هدف همه زوار، زیارت حسین (ع) است و این موضوع آن‌ها را گرد هم آورده
است، زیارت اربعین فرصت مغتنمی برای ایجاد اتاق‌های فکری و تبادل نظر و گفت‌وگوی
دینی‌ست؛ کمااینکه از همین طریق، اهمیت توجه به وحدت اسلامی دوچندان می‌شود و راه‌حل‌هایی
برای مشکلات پیدا می‌شوند.
او در ادامه افزود: تغییرات سیاسی که در
منطقه و جهان اتفاق می‌افتد در زیارت اربعین تاثیر دارد، اما این مسیر نماد عشق
ما به امام حسین (ع) و اهل بیت است. اربعین به‌مثابة تقدیر از فداکاری‌های آن حضرت
برای مسلمانان جهان، همبستگی و همدلی با امام حسین و نشان دادن غم بر مصیبت ایشان
و خاندانش است و ما در برابر این زیارت احساس مسئولیت داریم.
الدفاعی در پایان نیز دستاوردهای اربعین
را در چند محور خلاصه کرد و گفت: وحدت و همبستگی، شهادت، مقاومت، ایمان، تفکر در
مسیر و در فداکاری‌های امام حسین (ع)، اخلاق در جامعه، عدالت، صداقت، مفاهیم
انسانی و روحانی مهمترین محورهای این رویداد جهانی‌اند.