رئیس دانشکده مدیریت دانشگاه تهران، گفت: دانش حکمرانی، عدالت‌ورزی و مرگ باوری از مهمترین شاخصه‌های یک حاکم از منظر قرآن کریم است.
به گزارش ستاد خبری بیست و نهمین نمایشگاه بین‌المللی قرآن کریم، شامگاه جمعه دوم اردیبهشت 1401 همزمان با هفتمین شب از برپایی نمایشگاه قرآن، نشست تخصصی «مبانی حکمرانی در قرآن» به همت کمیته بین‌الملل نمایشگاه قرآن کریم در بستر فضای مجازی برگزار شد.
هر پست در جامعه دینی یک امانت است
علی‌اصغر پورعزت؛ رئیس دانشکده مدیریت دانشگاه تهران در بخش ابتدایی این نشست، با ارائه مقاله خود با عنوان «حکمرانی از منظر باورهای اسلامی»، بیان کرد: عنوانی که انتخاب کردم حساسیت فقه حکمرانی، حکمرانی مرگ باورانه در پرتو رهنمودهای قرآن کریم و تجلی آن در سنت امیرالمؤمنین(ع) است.
وی افزود: هرگاه سخنی از حکومت دینی است، بحث حکومت شایستگان و ضرورت شایسته‌گزینی در انتصاب‌ها به‌طور جدی مدنظر است. شایسته گزینی برای اینکه تثبیت شود، نیاز به شاخص دارد، شاخصی که باعث شود افراد با نگاه به آن، شایستگی را در عمل و کردارشان متجلی کنند.
پورعزت با بیان اینکه مرگ‌باوری مفهومی است که هم در ادبیات تفسیری برآمده از قرآن و هم سنت اهل بیت(ع) مورد تأکید است، گفت: حکومت دینی، حکومت مرگ‌باوران است. اگر حکومت دینی بخواهد مستقر شود، باید بر مبنای عدالت باشد. هیچ راهی برای توجیه ستمگری و توجیه اینکه ما باید فعلا مراحلی را بگذرانیم تا به شرایط ثبات برسیم، وجود ندارد.
رئیس دانشکده مدیریت دانشگاه تهران مطرح کرد: عرصه سیاسی حکومت دینی، عرصه تجلی شایسته‌سالاری است. عرصه اقتصادی حکومت دینی، معرض داد و ستد عادلانه و قابل اعتماد است. عرصه فرهنگی حکومت دینی، تجلی اخلاق و کرامت انسانی است. عرصه اداری حکومت دینی، تجلی‌دهنده امانتداری و تسهیل‌گری است.
وی در بخش دیگری از سخنانش گفت: هنگامی که درباره افراد بحث می‌کنیم، امکان گذشت بیشتر می‌شود و تا حد زیادی سهل گرفته خواهد شد، ولی هنگامی که به محضر قرآن برمی‌گردیم و می‌بینیم نسبت به حکمرانان چه نگاهی وجود دارد، مشاهده می‌کنیم که در فضای نظارت بر عمل حکمرانان، دشواری‌ها افزون می‌شود و هر کسی را یارای این نیست که پاسخگوی عمل حکمرانی باشد.
پورعزت با بیان اینکه در سنت امیرالمؤمنین(ع) افراد مورد مواخذه قرار می‌گیرند، افزود: فرد بزرگی مانند عثمان به دلیل حضور در یک مجلس مورد مواخده ایشان قرار گرفت. توجه کنید که محال است امیرالمؤمنین(ع) کاری به زندگی خصوصی افراد داشته باشد؛ اگر عثمان فردی عادی بود رفتن وی به این مجلس مورد توجه قرار نمی‌گرفت، اما وقتی او حکمران امیرالمؤمنین(ع) است، مورد مواخذه بسیار شدید قرار می‌گیرد و بسیاری از آداب علوی در نامه‌ای که خطاب به وی نوشته شده، باز می‌شود.
وی ادامه داد: مورد بعدی، سرزنش مرد بزرگی مانند عقیل و مربوط به کمکی است که وی از امیرالمؤمنین(ع) می‌خواهد. طبیعی است که امیرالمومنین (ع) در زندگی فردی به عقیل کمک می‌کرد، عقیل وفادار به امیرالمؤمنین(ع) باقی ماند و فداکاری‌ها کرد. این مثال‌ها تفاوت رفتار فردی و حکومتی را نشان می‌دهند.
رئیس دانشکده مدیریت دانشگاه تهران، گفت: خداوند درباره حق‌الناس سخت می‌گیرد. در رفتار فردی ما هم اگر حق الناس وجود داشته باشد، موظفیم که جبران کنیم. در فقه حکمرانی، خداوند درباره حق‌الناس به‌شدت سختگیر است. اینجا حتی ذره‌ای خطا و معصیت محاسبه می‌شود. مهمترین ویژگی که یک حکمران باید داشته باشد در آیه شریفه 124 سوره مبارکه بقره مورد تأکید قرار گرفته است.
پورعزت در بخش دیگری از سخنانش، بیان کرد: کسانی که در انتخابات وعده می‌دهند و بعد از اینکه انتخاب شدند وعده‌ها را فراموش می‌کنند و به بهانه‌های گوناگون از عمل به وعده طفره می‌روند، اینها از شایستگی و از مجموعه صالحون جدا می‌شوند.
وی با بیان اینکه هر پست در جامعه دینی یک امانت است، افزود: خداوند بسیار مهربان است، اما در برابر حقوق جمعی سختگیر است. حکمرانی در سنت معصومان بر حسب شایستگی‌های مهم ارزیابی می‌شود. اولین شایستگی که می‌شود، مدنظر قرار داد طبق آیه 55 سوره مبارکه یوسف امانتداری و دانایی است. شایستگی دوم، علم و قدرت جسمانی است. حضرت داوود از حیث دانش و قدرت جسمی بر دیگران برتری داشت و برای فسادستیزی تلاش کرد. شایستگی‌های بنیادین اخلاقی و فنی در قرآن کریم عبارتند از امانتداری، دانش فنی حکمرانی، سلامت جسم و اقتدار فردی، فسادستیزی و نیکوکاری.
رئیس دانشکده مدیریت دانشگاه تهران همچنین گفت: اگر دقت نکنیم در تمام جنایت‌ها و گناهی که حکمرانان خواسته یا ناخواسته به دلیل ناآگاهی و ناهوشیاری و بی‌تقوایی مرتکب می‌شوند و ما آنها را رواداری کنیم، شریک هستیم.
پورعزت اظهار کرد: براساس فهم من از قرآن کریم، شایسته‌سالاری و مرگ باوری در سلامت و بقای حکمرانی تعالی‌گراست. برای حکمرانی تعالی‌گرا، دو سویه صلاحیت باید مراعات شود؛ اول، صلاحیت معنوی اخلاقی و دوم، سویه سلامت فنی و علمی.
ملک، پربسامدترین کلمه قرآنى است
مجید معارف؛ استاد علوم قرآن و حدیث دانشگاه تهران نیز در ادامه این نشست مجازی، گفت: در قرآن کریم، کلمات و کلیدواژه‌های متعددی وجود دارد که هر کدام می‌تواند از جهتی ناظر به حکمرانی باشد. بهترین معادل برای اصل حکمرانی در قرآن کریم، ملک است و کسی که صاحب ملک باشد به او «مًلک» می‌گویند. پربسامدترین کلید واژه حکمرانی در قرآن کریم همین «مٌلک» و «مًلک» و ملوک است.
وی مطرح کرد: واژه «خلافت» وقتی همراه با تمکن می‌شود، حتما به مفهوم حکمرانی می‌شود که نظیرش آیه 55 سوره مبارکه نور است. واژه ولایت نیز در بعضی از کاربردهای قرآنی ناظر بر حکمرانی است و در مورد خدا و رسول(ص) و مؤمنان مستقر است.
این استاد دانشگاه، ادامه داد: کلیدواژه دیگر «امامت» است که در آیه‌ای مثل «إنّی جاعلک للنّاس إمامًا» آمده و این مسئله هم ناظر بر حکمرانی می‌شود. واژه دیگر «امارت» است و در روایات به‌کار رفته است. واژه بعدی «سلطان» است و کسی که سلطه‌ای پیدا می‌کند، می‌تواند به حکمرانی بپردازد.
معارف تأکید کرد: این واژهها از نظر من بیشتر به معنای حکمرانی سیاسی هستند. واژه حاکم و حکومت به‌نظرم بیشتر ناظر به قضا و داوری است تا حکمرانی سیاسی.
وی افزود: حکمرانی، مسئولیتی اجتماعی برای اداره مردم است. خداوند آن را از طریق بعث و جعل می‌تواند در اختیار افرادی قرار دهد.
استاد علوم قرآن و حدیث دانشگاه تهران با بیان اینکه جعل و بعث می‌تواند دو مرحله داشته باشد، گفت: یکی تکوینی است و دیگری تشریعی. در جعل و بعث تکوینی انسانها بر حسب تفاوت در استعدادها ممکن است برخی نسبت به بقیه حکمران شوند و در زندگی اجتماعی این را می‌بینیم که در آیه 32 زخرف (ورفعْنا بعْضهمْ فوْق بعْضٍ درجاتٍ لیتّخذ بعْضهمْ بعْضًا سخْریًّا) این موضوع آمده است.
وی ادامه داد: مسئله جعل و بعث تشریعی برمی‌گردد به انتخاب آگاهانه مردم که حاکم خود را براساس شرع معین کنند. شرع در این مسئله نظر دارد. خداوند حاکم مطلق است (ملک الناس). اصل حکمرانی به دست خدا و به شکل حقیقی است. غیر از خداوند که حکمران مطلق است، بقیه حکمرانی‌ها نسبی و اعتباری است و قابل اعطا و سلب هستند.
وی اظهار کرد: حکمرانی به دو صورت عادلانه و غیرعادلانه است. نماد حکومت عادلانه در قرآن حضرت سلیمان، داوود و موسی و پیامبر اکرم(ص) است و فرعون نماد حکمرانی غیرعادلانه است.
معارف در بخش دیگری از سخنان خود با بیان اینکه جامعه باید حکمران داشته باشد و حکمران عادل باشد، درغیراینصورت مردم باید تن به حکمران جاعل دهند، گفت: در واقع، جامعه باید در اختیار صالحان قرار گیرد تا عدالت‌گستر باشند. حاکم ظالمي که به دست خودش فتوای قیام علیه خود را صادر می‌کند، باید در انتظار سقوط باشد.
سیاست و حکومت، بخش جدایی‌ناپذیر تفکر دینی است
مصطفی ملکوتیان؛ استاد علوم سیاسی دانشگاه تهران نیز در این نشست به بیان نظریات خود درباره مبانی حکمرانی در قرآن کریم پرداخت. وی بیان کرد: سیاست به معنی مدیریت و اداره جامعه است. مسلک‌ها و آیین‌های متفاوت ممکن است سیاست را به گونه‌های دیگر تعریف کنند.
این استاد دانشگاه افزود: سیاست در اسلام از یک‌سو مبتنی بر مبانی و اصول اسلام و قرآن است و از طرف دیگر بر مبنای ویژگی‌های وجودی انسان با توجه به دو بعد معنوی و مادی او و با تأکید بر سعادت بشر است. اگر به نظرات اندیشمندان توجه کنید، تاکید بر اصل سعادت بشر در سیاست اسلامی را می‌بینید.
وی ادامه داد: در سیاست اسلامی از یک‌سو شرایط و ضوابط خاص برای حکومت و برای زمامداران بیان شده و از سوی دیگر حکمرانی خوب و حل مشکلات و معضلات اجتماعی با آینده‌گری مدنظر است، به‌گونه‌ای که هیچ مشکل فکرنشده‌ای در آینده وجود نداشته باشد و امور براساس نیازهای منطقی جامعه سازمان پیدا کند و در همه حیطه‌ها راهبردهای هدف‌دار و زمان‌دار، راهنمای عمل سیاستمداران اسلامی باشد.
ملکوتیان تصریح کرد: سیاست اسلامی از دو مسیر حرکت می‌کند؛ یکی اصول و مبانی که ساخته‌های حکومتی و شرایط زمامداران را به ما معرفی می‌کند و همینطور روش‌های تعیین زمامداران را. دیگری هم مربوط به عملکردهای زمامداران براساس مبانی و ازجمله عدالت، پیشرفت جامعه و حل مشکلات روزمره با تمرکز بر اصولی مثل استقلال، عدم وابستگی و توجه به توانایی‌های داخلی می‌شود.
استاد علوم سیاسی دانشگاه تهران گفت: سیاست و حکومت بخش جدایی‌ناپذیر از زندگی جوامع اسلامی است و ما نمی‌توانیم جامعه بدون حکومت را تصور کنیم.
وی اظهار کرد: در اسلام با توجه به اصول و مبناهای الهی و نه آنچه که امروزه به‌عنوان مثال در جهان غرب و کمونیستی جاری است، امر سیاست و اداره جامعه جایگاه ویژه‌ای دارد. در غرب جدید که از زمان آغاز رنسانس آغاز شد، فلاسفه و متفکران در یک مسیر انحرافی گام نهادند و با اعلام اینکه می‌خواهند با اتکا بر عقل بشری راهی به سوی سیاست و سایر حیطه‌های اجتماعی باز کنند، خشت اول را در جامعه کج بنا نهادند. آنها گفتند می‌خواهند به عقل بشری تکیه کنند، اما عقل را در کمونیسم و به معنی عقل ابزاری و عقل سودطلب مادی معنی کردند و ماتریالیسم را مبنا قرار دادند.
ملکوتیان ادامه داد: آنها بخش اصلی و مبنایی نهاد بشری را نادیده انگاشتند و به لیبرالیسم پناه بردند و نتایج آن را امروز می‌بینیم؛ نفع‌طلبی، فردگرایی افراطی، انحصارطلبی و استعمار ملل محروم تحت عنوان دفاع از منافع ملی. این مسئله آنقدر مسائل سوء برای دنیای معاصر آفرید که نخبگان از این عملکردهای سوء که تحت عنوان دموکراسی یاد شد، شرمنده هستند و می‌گویند پروژه‌ای ناتمام است و باید از نو آغاز کنند.
این استاد دانشگاه با بیان اینکه اسلام انسان را موجودی اندیشمند و آرمان‌خواه و فطرت‌گرا تعریف کرده، گفت: در اینجا سیاست اسلامی، سیاست انسان‌گرا به معنی توجه به ابعاد وجودی واقعی بشر، عدالت‌طلبی و توجه به مظلومان جهان و حقوق بشر واقعی است نه آنچه که در غرب تحت عنوان حقوق بشر مطرح شده است. علاوه بر این طرفدار پیشرفت و تعالی بشر و توجه به عدالت حتی در علم و دانش و رفتار عادلانه در روابط بین‌الملل است.
وی افزود: سیاست اسلامی انحصارطلب نیست و عدالت را در همه ابعاد درنظر می‌گیرد. در غرب معاصر سیاست و سایر امور اجتماعی بر مبنای سکولاریسم تعریف می‌شود؛ جدایی دین و سیاست. در اسلام، سیاست بخشی از دین است و دین امر حداکثری است که برای فرهنگ، جامعه، اقتصاد، علم و فناوری دارای برنامه و اصول حرکت است.
ملکوتیان بیان کرد: در آرمان‌های اسلامی جامعیت را می‌بینیم. وقتی آرمان‌های انقلاب اسلامی با انقلاب‌های معاصر مثل فرانسه، روسیه و ... مقایسه می‌شود ما جامعیت را در آنجا می‌بینیم. در انقلاب اسلامی بر استقلال، آزادی، عدالت برای پیشرفت علمی که تحت حاکمیت حکومت دینی هستند، تأکید شده است.
استاد علوم سیاسی دانشگاه تهران ادامه داد: امام خمینی(ره) در ارتباط دین و سیاست در اسلام جملات مشهوری دارد و می‌فرمایند: والله اسلام تمامش سیاست است. اسلام را بد معرفى کردند.
وی در بخش پایانی سخنانش، گفت: بر اساس مبانی اسلامی و قرآن، سیاست و حکومت بخش جدایی‌ناپذیر تفکر دینی است و اجرای آن توسط ولایت امر صورت می‌پذیرد. در این رابطه، دلایل عقلی فروانی وجود دارد از جمله اینکه لزوم اجرای احکام قرآنی در جامعه بدون تشکیل حکومت دینی ممکن نیست.
دو گانگى در حکمرانى از منظر قرآن کریم امرى مردود است
شیخ یوسف مزاحم، دیگر سخنران این نشست تخصصی بود. وی اظهار کرد: بحث حکمرانی بسیار مهم است و دل‌مشغولی تمام انسانها در طول تاریخ بوده است. کسی حاکم می‌شود که یا خیلی به مسئولیتی که بر عهده دارد حساس است یا بی‌خیال.
وی در ادامه با اشاره به اینکه حکمرانی از ضروریات بعثت و رسالت است، رابطه بین دین و حکومت را بیان کرد.
شیخ مزاحم درباره موضوع بحث در این جلسه به آیاتی از کلام‌الله مجید اشاره کرد و اصطلاح شرعه و منهاج که در قرآن آمده را به بحث مجاری قانون و ضرورت حاکمیت قانون در حکمرانی از نگاه قرآن تعبیر کرد.
وی گفت: ضرورت حاکمیت در قرآن تنها برای پیامبران نیست و بلکه به غیر پیامبران هم اشاره شده است.
شیخ مزاحم همچنین، درباره احوال شخصیه و اجتماع و آیات مرتبط به این موضوع نیز سخن گفت و در ادامه بحث شرایط حاکم را مطرح کرد که از نظر وی مهمتر از همه بحث دانش حاکمیت و برخورداری از تقوا است.
وی ادامه داد: همچنان که نگاه مثبت قرآن به حکمرانی را داریم، ضروری است به نگاه منفی قرآن به حکمرانی‌ها هم نگاه کنیم که از مهمترین نگاه‌ها، مخالفت قرآن با دوگانگی در حاکمیت است و این دوگانگی در حاکمیت از نظر قرآن مردود است.
شیخ مزاحم همچنین درباره شرایط مردم تحت حکمرانی از نگاه قرآن نیز به نکاتی اشاره کرد که مهمترین آن پیروی مردم از اهل دانش و نیکوکاران است.
در این نشست تخصصی، اخضریان کاشانی؛ استاد دانشگاه تهران نیز تأکید کرد: حکمرانى شایسته از منظر قرآن کریم، ترکیبى از وحى و عقلانیت است.
بیست و نهمین نمایشگاه بین‌المللی قرآن کریم با شعار «قرآن کتاب امید و آرامش» از 27 فروردین تا 9 اردیبهشت 1401 در مصلی امام خمینی (ره) در حال برگزاری است.